DOMIN NIA FURAK

Nudar loron fanu musan iha rai okos, hodi  halo nia hasai nia tubun;

nudar udan habokon rai atu ai abut bele susun nia bokur;

nune’e mak domin hamanas no haburas ema nia laran

hodi fo fuan midar moris nian.

Inan no aman nia domin halo kosok oan moris no sai boot

hodi sente katak ema simu nia iha mundo ne’e.

Mestre no mestra nia domin halo eskolante sira gosta aprende liu.

Belun sira nia domin tulun foinsa’e ida atu desenvolve nia an hodi hatene moris iha ema seluk sira leet.

Fetoran no mane klosan nia domin halo sira hare mundo ne’e nia furak.

Kaben nain sira nia domin ba malu hariku sira nia moris ida-idak:

ida nia ksolok mak ida seluk nia ksolok;

ida nia terus mak ida seluk nia terus.

No sira la senti mesak la’o iha mundo ne’e;

mos hamutuk, sira la’o ba Maromak.

Ukun na’in kreda no estadu nia domin lori povo ba diak; no dala barak liu, ba povo nia salvasaun.

Maromak mak domin, no ema nebe moris iha domin laran horik ho Maromak no Maromak horik ho nia. (1 Jo. 4, 16)

Maromak bolu ema atu moris iha domin

v  São João Paulo II hakerek iha nia livro “Crossing the Threshold of Hope” katak ema nia vocação mak hadomi no simu domin.

v  Bainhira labarik ida moris mai, nia simu domin hosi sira nebe tau matan ba nia. Nia seidauk bele dehan sai buat nebe nia sente, maibe nia hatene ema simu nia ka ema hewai nia ka husik nia mesak.

v  Nia koko domin liu-liu hosi nia isin rasik, uluk liu, inan nia isin mamar. Pediatra sira nota katak labarik nebe ema la ko’us maibe fo susuben hosi botil no chupeta sai moras no ikus mai mate.

v  Labarik desenvolve diak no sai boot nudar ema diak no normal bainhira nia simu domin hosi sira nebe haleu nia. Nei-neik, hodi hare ema sira nia domin, mak nia mos aprende atu hadomi.

v  Labarik nebe la simu domin ka hare ema nebe haleu nia malirin ba malu, tempo la iha ba malu, ka aat liu tan mak bainhira sira aat ba malu, labarik ne’e sai boot hodi la hatene hadomi. Nia hanoin negativo kona ba moris, kona ba mundo no kona ba buat hotu, no mos kona ba nia an rasik.

v  Dala ruma, labarik ne’e taka nia an, hodi halo nia mundo rasik. Nia sai anti-sosial. Bele mosu mos katak nia halo an bulak atu halai hosi mundo nebe domin la iha.

v  Dala ruma fali, nia kria problema atu dada ema nia atensaun, basa nia la hetan domin.

v  Dala ruma mos, nia kria problema nudar protesta (hodi hatene ka hodi la hatene) ba nia mundo nebe la iha domin.

v  Dala barak liu, fetoran hakarak kaben lalais no sedu, atu bele halai hosi situasaun aat iha uma. Iha kasu barak, fetoran ne’e, hetan ona oan ida ka rua, laen husik fali, tan sira hahu ho domin bosok.

Iha esemplo barak problema domin nian:

Ø  Ema boot sira nia oan, tan aman no inan serbisu barak, no la iha tempo atu pasa tempo ho sira nia oan;

Ø  Oan sira nebe hela ho ema seluk maski aman no inan sei iha, mesmo hela deit ho avo ka parente ruma;

Ø  Oan sira nebe aman inan istori malu bei-beik

Ø  Oan sira nebe aman inan soe malu no moris hamutuk ho ema seluk

Ø  Oan sira nebe hatene katak aman ka inan halimar ho ema seluk.

Buat sira ne’e hotu tanba la tuir Maromak nia plano.

Maromak nia plano ba ema

Mai ita le’e Sagrada Escritura:

Gen. 1: ²⁶Maromak dehan: “Mai ita halo ema tuir ita nia  ilas; tuir ita nia lalatak. Ita halo nia ukun ikan sira iha tasi, manu sira iha lalehan, balada kmaus no balada fuik sira, no buat moris hotu nebe dolar iha rai.”  ²⁷Nune’e Maromak halo  ema tuir nia ilas; tuir Maromak nia lalatak Maromak halo sira: mane no feto Nia halo sira. ²⁸Maromak haraik bensa ba sira hodi dehan: “Fo fuan no  sai barak ba, hakonu rai no ukun nia; ukun ikan sira iha tasi laran no manu sira iha lalehan, no buat hotu nebe moris iha rai.”

³¹Maromak hare buat nebe nia halo, no nia hare katak nia diak liu.

Gen. 2: ¹⁸Na’i Maromak dehan, "La diak mane hela mesak; ha’u sei fo ba nia tulun na’in nebe sei sai hanesan nia.” ¹⁹Tuir mai, Na’i Maromak halo hosi rai balada sira hotu iha rai no manu sira iha lalehan no lori sira ba mane atu hare nia sei hanaran sira oin sa; no naran sa ida deit mane hanaran buat moris ida-idak, ne’e sei sai nia naran. ²⁰Nune’e mane fo naran ba karau sira, manu sira iha lalehan no balada ida-idak iha rai. Maibe la hetan tulun na’in ida hanesan nia. ²¹Tuir mai, Maromak halo  mane dukur no nia toba dukur duni. ²²Na’i hasai knosen-ruin ida no taka nia fatin ho isin. Knosen-ruin nebe Na’i Maromak hasai hosi mane, Na’i halo feto ida no lori nia ba mane.  ²³Tuir mai mane dehan, "Ne’e ruin hosi ha’u nia ruin no isin hosi ha’u nia isin. Nia sei hanaran feto tan hasai nia hosi mane.”

Leitura ida ne’e hato’o Maromak nia plano kona ba ema; katak:

1. Maromak halo ema, balada, ikan no manu hotu. La iha buat moris ida nebe Maromak la halo. (Ne’e katak la iha buat ida ka kbiit ida iha mundo ne’e nebe la mai hosi Maromak. La iha buat ida nebe maka’as liu fali Maromak).
2. Maromak lori buat moris sira hotu ba mane atu nia “fo naran ba sira.” Ne’e katak ema bele usa  buat moris sira ne’e.
3. Maromak halo mane no feto “tuir nia ilas”, katak ho natureza nebe atu hanesan Maromak … bele hatene no bele hakarak (hadomi); espiritual.
4. Maromak halo mane ho feto “diak liu”. Sira seluk “diak” deit.
5. Iha buat moris sira seluk le’et, la hetan tulun-na’in nebe hanesan mane. Feto deit mak tulun-na’in nebe hanesan mane.
6. Maromak halo mane ho  feto atu tulun malu, atu sai maluk ba malu. Buat seluk, mesmo sira moris, la’os mane nia maluk. (Balada bele sai ema nia belun; makina sira bele tulun ema halo nia moris diak liu; maibe feto deit mak bele sai mane nia “maluk.”)
7. Feto la’os mane nia atan, maibe maluk ho dignidade hanesan, atu moris iha relação  amizade nian ho maluk no ho Maromak.
8. Mane no feto nia natureza ida deit.
9. Exegeta (matenek na’in sira nebe hanorin Sagrada Escritura) balun dehan katak feto mosu bainhira mane toba atu hatudu katak feto ne’e mane nia “mehi”, katak inspiradora. [Iha Shakespeare nia drama sira, ita bele nota katak iha drama nebe feto importante diak, drama mos remata diak (comédia) no iha nebe feto importante aat, drama remata triste (tragédia). Iha historia grega “Helena Troia nian”, Helena mak “feto furak nebe lança ro-funu rihun ida”.]
10. Maromak haruka ema atu “ukun” buat hotu. Serbisu la’os kastigo maibe participasaun iha Maromak nia  kriasaun. Ho Adão nia sala mak serbisu sai todan (hare Gen. 3, ¹⁷Ba mane, Maromak dehan: “Tan o han hosi aihoris nebe ha’u bandu han, malisan ba rai tan o! Iha terus laran o sei hetan hahan iha o nia moris tomak. ¹⁸Rai sei hatubun aitarak no duut fuik ba no o sei han rai nia aihoris. ¹⁹Ho kosarben iha o nia oin mak o sei han to’o loron nebe o fila ba rai, basa o mai hosi rai; tan o rai-rahun no sei fila ba rai-rahun.”)

Mane no feto nia domin ba malu hanesan Kristu nia domin ba Kreda

³¹“Tan ne’e, mane husik nia aman no inan hodi moris hamutuk ho nia feen, no sira na’in rua sai isin ida deit.” ³²Ne’e misteriu boot duni, maibe ha’u dehan ne’e kona ba Kristu ho nia Kreda. ³³Kona ba sira seluk, mane ida-ida sei hadomi nia kaben; hadomi nia hanesan nia an rasik, no feto mos sei hamtauk nia laen. (Ef.5, 31-33)

Tan mane no feto nia relasaun hanesan Kristu nia domin ba Kreda, relasaun ne’e hela ba nafatin, to’o mate. Kristu rasik koalia kona ba ida ne’e iha Evangeliu S. Mateus no S. Marcos nian:

³Fariseu balun hakbesik atu koko Jesus hodi dehan: “Tan buat naran deit, mane ida bele soe nia feen ka lae?” ⁴Nia hatan: “Imi la le’e katak houri uluk kedas Maromak halo mane ho feto hodi dehan; ⁵‘Tan ne’e mak mane sei husik nia aman ho nia inan hodi moris hamutuk ho nia feen; sira na’in rua sei sai isin ida deit?’ ⁶Nune’e, sira la’os na’in rua tan, maibe isin ida deit ona. Ne’e duni buat nebe Maromak tau hamutuk ema keta haketak.” (Mt. 19, 3-6; hare mos Mc. 10, 5-9)

Tan ne’e, molok mane ida no feto ida hola malu, sira presisa atu hatene malu lai, no hare katak sira los ba malu, no sira nia relasaun bele tahan to’o mate.

La’os kasamento deit, maibe namora mos mak tuir Maromak nia plano

Kultura oi-oin iha dalan oi-oin atu lori ba kasamento. Uluk iha Cina, labarik feto ida, sei ki’ik hela, hakotu ona atu kaben ho labarik mane kiik ida; boot ona mak sira moris hamutuk. Iha Timor, aman inan no tio sira nahe biti hodi koalia kona ba sira nia oan nia kasamento, dala ruma maske oan sira lakohi hola malu. Dala barak liu, kasamento metin tan familia fo apoio ba sira, no mos tau presaun ba  sira atu hela hamutuk to’o mate.

Maibe iha ita nia tempo, Kreda esije katak mane no feto nebe atu kaben hakarak hola malu duni, no Direito Canonico hare kasamento invalido, katak, la’os kasamento, bainhira mane ka feto la iha liberdade atu hili, maibe ema seluk obriga nia atu kaben. Maibe mos, tan liberdade ne’e, familia nia presaun la dun maka’as ona, ho resultado triste ba sira an rasik no liu-liu ba oan sira katak, maske sira hili malu, sira bele haketak malu ho fasilidade.

Tan ne’e mak presisa ba sira nebe atu kaben atu hatene malu didiak lai molok sira hakat ba altar hamutuk. Namora mak tempo atu hatene malu no  haburas sira nia domin ba malu to’o sira sente katak sira nia moris sei la los se sira la moris hamutuk nudar laen no fen.

Namora nebe tuir Maromak nia plano mak ida nebe?

Iha namora oi-oin.

Balun namora tan deit gosta malu. Sira sai matan delek ba doben nia frakesa sira no hahalok sira. Isin nia hakarak mak ukun sira nia relasaun. Sira nia relasaun la sai klean liu; sira nia gosta malu la hamosu domin nebe tahan susar no babeur oi-oin. Liu tinan ruma, dala ruma ho oan ida ka rua ona, sira hare katak sira la bele kontinua moris hamutuk.

Namora balun hahu duni ho gosta malu, maibe nei-neik, gosta malu ne’e sai klean liu to’o sai domin lo-los, nebe bele tahan susar no babeur oi-oin.

Namora oin sa mak tuir Maromak nia plano?

Atu namora tuir duni Maromak nia plano, hare pontos sira tuir mai ne’e:

1.         Konvida Maromak ba imi nia domin ba malu. Tuir buat nebe ita le iha leten, Maromak mak halo mane no feto hodi hakarak katak sira moris hamutuk nudar belun no maluk ba malu.

1. Fo agradese ba Maromak tan domin nebe imi sente ba malu.
2. Husu Maromak nia tulun atu bele hatene malu didiak, la’os deit tuir emosaun, maibe mos tuir realidade.
3. Husu Maromak nia naroman atu bele hatene lo-los katak Nia hakarak imi ba malu.
4. Husu Maromak nia grasa atu imi bele desenvolve kualidade sira nebe imi presisa ba moris hamutuk aban bainrua.
5. Ba uma kreda ka kapela hamutuk hodi reza ba imi nia domin.

Beato Fulton Sheen hakerek livro ida ho titulo “Three to get married”, “na’in tolu atu kaben”...Maromak, mane no feto, basa kasamento ida-idak hahu hosi Maromak no la’o diak deit ho Maromak.

2. `Namora hodi loke an

1. Aman inan bele hatene imi namora ho se. Diak liu se aman no inan ka parente nebe tau matan ba imi hatene imi nia kolega sira, no liu-liu imi nia doben. Los duni katak ida ne’e bele lori susar ba imi, basa dala ruma aman inan ka parente seluk lakohi imi nia doben. Diak katak imi bele hatene sedu imi nia aman inan nia hanoin. 
2. Keta haluha maluk sira seluk maske imi hakarak pasa tempo barak hamutuk,. Foinsa’e ida presisa kontaktu ho maluk barak atu bele hare sira nia kualidade no halo tuir. Nune’e bele hariku an. Bainhira foinsa’e ida taka an ba maluk sira seluk no pasa tempo ho ema ida deit, nia halo nia an kiak liu kona ba maluk seluk sira nia diak. Mos, bele halo nia matan delek kona ba ema seluk nebe bele sai diak liu ba nia doben.
3. Namora iha fatin nebe la subar. Namora sub-subar iha fatin nebe subar bele lori resultado nebe imi seidauk pronto atu sai responsavel.

3. Hanoin imi nia futuro

1. sai uma na’in lolos, diak liu katak nia buka ona posibilidade atu lori Moris kaben na’in nian la’os deit hateke ba malu ho matan nabilan. Ten ke buka uma, hahan, seguransa ba tempo susar, edukasaun ba oan sira.
2. Tan domin ba malu, imi hakarak futuro diak ba malu no ba familia nebe imi sei forma no harii. Ne’e duni, inspira malu atu estuda didiak, se imi estudante, ka hatene serbisu didiak, se imi husik ona eskola, nudar preparasaun ba imi nia moris nudar kaben na’in.
3. Hahu rai hela osan no sasan nebe imi sei presisa atu hahu imi nia familia.
4. Atu mane sai uma na’in lolos, diak liu katak nia buka ona posibilidade atu lori nia familia ketak hosi aman inan ka banin sira, molok nia hola feto.

4.         Respeita ida-idak nia isin

1. Presente diak liu iha loron kasamento mak isin mos. Los duni katak domin hatudu an hosi isin. Maibe iha dalan oi-oin no situasaun oi-oin. Tempo namora la hanesan moris nudar kaben na’in.
2. Desenvolve mentalidade los kona ba isin. Hakonu an ho pornografia haburas mentalidade la los kona ba isin, ho resultado katak haluha dimensaun domin no amizade no halo isin sai deit instrumento atu hetan ksolok balada nian.
3. Hatene isin la’o oin sa.  Maibe parte ne’e la’os punto ida mesak, no la’os punto prinsipal. Dala ruma, manual sira nebe prepara ema atu kaben konsentra deit ba ida ne’e. Punto prinsipal iha moris kaben na’in nian mak domin ba malu nebe hatudu an mos iha amizade nebe klean.

5. Halo imi nia domin ba malu suli sai ba ema seluk

a.     Tasi Mate (Mar Morto) iha Israel simu deit be, maibe be la sai hosi nia. Tasi ne'e mer liu, susar ba ikan sira no kriatura seluk atu moris iha nia.

b.     Domin nebe taka deit ba an, no la sai ba liur bele sai mos hanesan Mar Morto, ikus mai, sai malirin ka baruk.

c.      Domin nebe suli sai hosi laran ba liur sai boot liu tan.

d.     Atensaun ba sira nebe terus, ba sira nebe la iha ema atu tau matan ka sira nebe presisa domin, ema moras,  halo domin ba malu sai domin nebe la'os egoista (hanoin deit an) maibe altruista (hanoin mos maluk sira)

e.      Tuir grupo apostoliko ida hanesan animador ba oratorio, jovens ba Kristo nebe iha intensaun atu lori maluk sira ba Kristo, no Kristo ba maluk sira bele lori imi nia domin ba malu ba nivel nebe aas liu, no fo mos aspeito espiritual ba imi nia domin.

Asunto balun iha proseso namora

1. Istori malu. Tan ema ida-idak iha nia hanoin no lisan uniko, bele mosu konflito, dala ruma hodi la hanoin ka hatene. Konflito dala ruma fo fatin no tempo atu hatene moris hamutuk maski hanoin no lisan la hanesan. Dala ruma, hanoin ka lisan keta-ketak bele hariku moris liu fali hasusar nia.

            Oin seluk mak konflito fila fila ka nafatin. Ida ne'e sinal atu hahu hanoin didiak imi los ba malu ka diak liu buka ema seluk.

 2.Laran moras (cemburu). Hakarak katak doben hamaluk ho nia deit, lakohi hare nia ho  ema seluk. Iha  situasaun oi-oin, no ida-idak ten ke hatene an. Se tan nesesidade ka knaar lori doben atu hamaluk kolega seluk, la presisa laran moras. Se doben halo ne'e sub-subar, no nega bainhira toman, ne'e oin seluk fali. Presisa sinceridade no mos konfiansa. Ida-idak ten ke sai honesto kona ba nia relasaun ho ema seluk; no mos ida-idak ten ke fiar ida seluk katak maski dala ruma hamaluk kolega seluk, nia domin mak ba nia doben deit.

3.         Hapara relasaun. Namora la'os kasamento, maibe tempo atu hatene malu no hare se bele moris hamutuk nudar laen no fen  ka lae. Hare ba katak la bele, diak liu hapara. Iha posibilidade katak ida mak halo inisiativa atu hapara, tan motivo oi-oin:

a.         hetan ema seluk nebe diak liu

b.         hare katak la diak ba malu tan lisan ka hanoin nebe la bele tolera

c.         deskobre katak atraksaun inisial (bainhira hahu) la'os domin lolos

d.         sente katak la'os ida ne'e

Ida nebe hakarak nafatin relasaun kontinua sei sente laran moras liu bainhira nia hate katak nia doben deside ona atu hapara relasaun. Moras duni. Maibe ne'e la dehan katak mundo nia rohan ona.

Bainhira ida ne'e mosu, ne'e katak nia seidauk hatene ida nebe Maromak prepara ba nia. Tan ne'e, nia la bele lakon esperansa no la bele hanoin katak nia lalika moris ona.

Maibe mos, hodi hetan reaksaun ne'e hosi nia doben, nia bele hanoin sa ida mak halo nia doben husik nia. Bele mos katak nia hanoin ka hahalok mak halo nia doben hadook an hosi nia. Nia ten ke korige an.

4. Doben mate ka moras todan, hodi taka posibilidade atu hola malu. Akontesimento ne'e todan duni. Ema seluk, liu-liu ita nia aman inan sira no mos belun sira bele konsola ita; maibe Maromak mesak deit mak bele hatan ba ita nia pergunta "Tan sa?" Iha nia matenek no domin ba doben no ba ita, Maromak iha plano nebe ita seidauk hatene. Nia mesak mak bele konsola ita lo-los, no hodi buka nia plano ba ita mak ita bele kontinua moris.
5. . Doben deside atu saran an ba Na'i. Feto nia domin ba mane furak duni; mane nia domin ba feto mos hanesan. Maibe Maromak mak domin Na'in, no iha nia domin boot, Na'i konvida ema balun atu saran an tomak ba Nia. Ida nebe doben husik atu saran an ba Na'i ten ke simu realidade ida ne'e, katak nia doben simu konvite ba domin nebe especial. Hanesan iha kasu doben hapara relasaun domin nian (no. 3 iha leten), ida nebe doben husik bele fiar katak ida nebe Maromak prepara ba nia la'os nia doben nebe saran an ba Na'i.

Domin especial

Ha’u la bolu ona imi atan, basa atan la hatene nia na’in halo sa; maibe Ha’u bolu imi belun, tan Ha’u fo hatene ona ba imi lia hotu nebe Ha’u rona housi Aman. La’os imi mak fihir Ha’u, maibe Ha’u mak fihir imi, hodi haruka imi ba atu ba fo fuan, no imi nia fuan hela ba nafatin (João  15, 15-16)

Jesus dehan liafuan ne'e mai ita sarani sira hotu. Maibe ba sarani balun, liafuan hirak ne'e iha sentidu klean liu tan. Jesus bolu sira atu tuir Nia hosi besik, ho amizade nebe especial liu.

 Maromak halo mane atu moris ho feto ida, no feto atu moris ho mane ida. Maibe, iha Kreda, iha nafatin no kontinua atu iha, mane no feto sira nebe, ho sira rasik nia hakarak, fihir atu hela mesak, ka moris la kaben, tan Maromak nia reinu. (Ha'u fiar 10.5)

Sira ne'e moris nudar amlulik, madre ka religioso ho votos; balun ho sira nia hatais, moris hamutuk iha komunidade ruma hodi fo hatene ba ema hotu katak sira konsagra an ba Na'i. Balun fali halo votos nebe sira nia maluk sira deit mak hatene. Sira moris hanesan ema bai-bain, iha sira familia nia uma, maibe halo mos votos atu tuir Jesus hosi besik. Balun fali halo deit promessa no ema la hatene; Maromak deit mak hatene.

Ema nebe sente katak Maromak bolu nia ba moris ne'e sei agradese Maromak ba domin especial ida ne'e no hatan ba Maromak ho laran luak.

APENDICE

Problema balun nebe foinsa'e sira bele enfrente no atitude ema fiar nain nian

1.         kous fetoran

a.         mane simu responsabilidade: iha kasu ida ne'e, sira na'in rua iha ona idade atu hola malu, aman inan sira bele trata sira nia kasamento, hodi tulun mos sira hala'o sira nia familia

b.         mane simu responsabilidadee maibe seidauk pronto atu kaben: feto nia aman inan bele tau matan ba labarik no mane nia aman inan hare mos kona ba nia crescimento no sustentamento to'o sira nain rua bele hola malu ona.

c. mane nega responsabilidade: feto nia aman inan bele hala'o proseso extra-judicial ka bele lori ba tribunal. Aman inan duni sai oan karik, ka obriga nia  atu halo aborto, fetoran bele husu tulun ba Kreda nebe bele tau matan ba fetoran no ba nia oan.

2.         namora ho ema kaben na'in: hatene ona katak namora ho kaben na'in, hapara kedas!

3.         prostituisaun: Ita nia tempo iha Timor loke posibilidade ba foinsa'e sira, mane no feto,    atu halo prostituisaun.  Fiarna'in sei resiste tentasaun ida ne'e ho kbit tomak.

4.                  sai vitima violensia seksual: labarik moris ho  dalan naran deit nafatin Maromak nia presente. Vitima bele husu tulun ba Kreda atu manan nia trauma no mos tau matan ba nia no ba nia oan.

5.        Homoseksualidade: Maromak halo mane no feto; sira nebe senti an oin seluk mosu tan           esperiensia bainhira sei kiik ka tan ema dada/influensia sira atu sai buifeto ka bermanek.

1. Aman inan hakarak feto maibe hetan deit mane ka kontrario. Sira trata labarik hanesan feto ka hanesan mane.
2. Aman baku bei-beik nia fen halo labarik mane lakohi identifika an ho aman, buka halo tuir inan.
3. Aman halo labarik mane tauk liu, labarik lakohi identifika an ho aman,

d.         sira nebe hanesan ne'e ona halo rekrutamento.

1. Labarik feto lakohi identifika an ho inan tan inan nia hahalok nebe halo labarik terus

Kreda nia posisaun kona ba asunto ne’e:

1. Uluk knanain, respeita sira nebe sente hanesan ne’e, no husu ema hotu atu respeita sira no la bele halo deskriminasaun ba sira;
2. Oferese tulun ba sira nebe hakarak esforsa an atu manan sira nia kondisaun;
3. Deklara katak kasamento uniko nebe Kreda rekoniese mak uniaun mane ida ho feto ida
4. Atividade seksual licito iha deit kasamento mane no feto nian

6.        Namora ho ema nebe saran an ona ba Na’i: hanesan ho ema kaben na’in, ligasaun ne’e ten ke hapara kedas.

Moras nebe daet hosi atividade seksual (Sexually trnsmitted deseases)

a.         SIDA/HIV: seidauk iha aimoruk, Moras ne'e daet hosi relasaun seksual feto-mane no mos mane ho mane. Rei malu ka hakoak malu deit la habelar moras ne'e. Dalan seluk mak transfusaun ran hosi ema nebe moras ba ema nebe la moras. Mos bainhira usa buat ruma nebe kona ema moras nia ran, no kona fali ema la moras nia ran hanesan lamina koi asarahun, siringa sona aimoruk, daum tato. Bebe nebe moris hosi inan nebe moras bele hetan mos moras ne'e.

b.         gonorreia: moras tan infeksaun hosi bakteria gonococeus nebe mosu tan relasaun seksual. Ema nebe hetan moras ne'e susar atu mi, no hanesan ahi han. Dala ruma, tasak sei mosu hamutuk ho mi. Bebe nebe moris hosi inan nebe moras bele hetan mos moras ne'e, hodi sai matandelek. Tan ne'e bebe hosi inan moras ten ke trata kedas ho osan mutin nia nitrato iha nia matan. Moras ne'e bele kura se deskobre sedu.

c.         Sífilis:  Bakteria espiroqueta halo moras. Bai-bain moras ne'e daet tan atividade seksual; maibe bele hetan mos tan deit tur iha sentina nebe ema moras usa, ka buat seluk nebe ema moras usa. Moras ne'e perigoso liu. Fofoun,  ema bele sente buat tos ida iha fatin nebe bakteria tan iha nia isin, liu-liu iha fatin lulik. Semana hitu to'o sanulu liuu tiha, kulit mos kanek hanesan kose ho buat ruma, Kanek sira mos mosu iha ibun no liu-liu iha fatin lulik. Iha tempo ne'e, moras ne'e bele daet lalais ba ema seluk. Dala ruma, sinal sira ne'e bele lakoon mesa-mesak, maibe moras iha nafatin. Liu tiha tinan barak, kanek no isin to'os mosu dala ida tan. Iha mos moras iha fuan ka iha kakutak, ka iha uat sentral  nebe halo ema la bele kontrola nia movimento sira. Bebe iha inan nebe moras bele moris mai mate ona; ka moris karik, matan delek, tilun diuk ka aleixado. Moras ne'e bele kura se deskobre lalais.

                                                            Hakerek Husi : Pe. Rolando Fernandez, sdb